Ane 2024 la fini, men Ayiti rete antere. Yon peyi ki te konn chante mizè li avèk espwa, kounye a ap viv anba kout zam gang ki fin domine chak katye, chak vil, chak wout. Menm nan senkyèm jenerasyon endepandans li, Ayiti, “premye repiblik nwa,” sanble pèdi chemen an, e moun k ap mouri chak jou yo se temwen fèb nan yon nasyon ki poko janm reyèlman lib.
Gang yo pran kontwòl tout teritwa, Yo tabli lwa pa yo, fòse sitwayen viv nan yon “peyi paralèl,” kote sekirite, sèvis, ak espwa disparèt tankou lafimen. Men, pandan n ap rele “gang yo vyolan,” nou bliye kesyon ki pi gwo a: Kiyès ki responsab sa a?
Yon Leta Ki Disparèt
Gouvènman an montre li totalman enkapab fè fas ak kriz la. Lapolis Nasyonal dAyiti (PNH), menm si gen kèk ajan brav, rete sou enkapasite pou konbat gang yo ki gen zam pi modèn pase yo. Gouvènman an pa t sèlman echwe pou pote sekirite; li montre tou yon nivo neglijans ki fè anpil moun kwè ke plizyè nan lidè politik yo pwofite de dezòd la.
Pa gen sèvis piblik ki fonksyone. Lekòl yo fèmen nan plizyè zòn. Lopital yo débòde, epi anpil moun k ap viv anba kontwòl gang yo oblije peye “taks gang” pou jwenn dlo ak manje. Gouvènman an, olye l ranje pwoblèm yo, kontinye gaspiye nan rivalite politik ak enstabilite ki fè zafè pèp la tounen yon detay san valè.
Yon pèp san espwa, san avni
An 2024, pèp la fè fas ak yon reyalite kote li oblije viv avèk laperèz, men tou ak yon dezespwa k ap vin pi fò chak jou. Anpil Ayisyen oblije chèche kote pou al viv lòt bò dlo, nan kondisyon ki souvan pi mal pase sa yo kite dèyè. Men pou sila ki pa ka kite, lavi a se yon jwèt aza chak jou. Chak vwayaj nan mache, nan lekòl, oswa nan yon klinik se yon risk lavi.
Pou lòt moun, gang yo ofri yon fason pou siviv. San travay, san espwa, jèn Ayisyen yo rantre nan gang yo paske gang yo ofri yo pouvwa ak mwayen pou manje. Menm si yo konnen sa vle di mouri jèn, gang yo reprezante pou anpil moun yon sèl opsyon ki rete.
Yon Kominote Entènasyonal Ki Tounen Do
Malgre apèl pou èd entènasyonal, repons la rete vag e pa ase. Pandan ane 2024 la, ONU ak lòt òganizasyon entènasyonal fè pwomès, men rezilta yo rete nan papye. Sitiyasyon Ayiti a rete yon “pwoblèm Ayisyen,” selon kèk gwo pouvwa ki toujou itilize lide “souverènte” pou pa enplike yo. Men, ki sa souverènte vle di lè yon peyi pèdi tout kontwòl sou li menm?
Diaspora a fè sa li kapab pou sipòte moun lakay yo, men san yon estrikti òganize, èd sa a pa rive nan nivo ki nesesè pou sove yon popilasyon ki depafini.
Èske Gen Yon Chimen Pou Devan?
Kriz Ayiti a pa gen yon solisyon fasil. Li mande yon konbinezon de mezi ijan ak travay alontèm:
- Demonte Gang yo: San sekirite, okenn lòt pwogrè pa posib. Leta dwe ranfòse PNH ak sipò entènasyonal, pandan l koupe tout sous finansman gang yo.
- Ranfòse Jistis: Okenn krim pa ta dwe rete san pini. Gang yo ak konplis yo nan leta dwe jwenn jijman yo.
- Rekonstriksyon Leta: Leta Ayisyen an bezwen yon rekòmanse total. Sistèm politik la dwe refòme pou mete sitwayen yo nan sant li.
- Sipò Sosyal: Kominote ki pi afekte yo bezwen èd ijan ak pwogram travay, edikasyon, ak sipò sikolojik.
Yon Apèl Pou Konsyans Kolektif
Ane 2024 la se te sanble yon ane »san » . Li se yon pwennvi nan ki jan move gouvènans, neglijans, ak entèferans ekstèn ka detwi yon nasyon. Menm si n ap mande tèt nou « kiyès ki responsab? » repons lan twò konplike pou ranje nan yon sèl endividi oswa gwoup. Responsablite a se kolektif: leta, kominote entènasyonal, ak menm pèp Ayisyen an.
Men, pandan n ap chache kilpabilite, nou dwe sonje: Ayiti ka viv ankò. Men li mande plis pase pawòl—li mande aksyon, e aksyon prese. Paske lavi k ap pèdi yo, san k ap koule yo, se bagay nou pa kapab ranplase.
